Historie

Haren, een dorp met historisch perspectief © j.Arts Erfgoedlokaal Haren ons dorp

Haren, een rustiek dorpje gelegen ten noordoosten van de stad Oss in de nabijheid van de noordelijke grens (de Maas) van Noord Brabant. Haren vormt tot 1992 samen met Macharen en Megen de gemeente Megen. Na de gemeentelijke herindeling wordt de gemeente Megen ingelijfd door de gemeente Oss.

De kaart is van cartograaf en arts W.T. Hattinga (1700 – 1764), uit 1756. © BHIC 's Hertogenbosch

Rivier de Maas en haar bewoners

De rivier de Maas heeft door de eeuwen heen grote invloed gehad op het ontstaan en de ontwikkeling van het dorp Haren. Duizenden jaren geleden maakte de rivier haar eigen bedding tussen wallen van zand en grint. In het stroomgebied van de Maas liggen enkele zandheuvels (ontstaan door bodemverschuivingen in de ijstijd) waarvan er twee uitzonderlijk groot zijn. Deze twee zijn van invloed geweest voor het ontstaan van het dorp Haren. De grootste, de meest noordelijke, is het huidige dorp Haren. Terwijl de kleinere zandheuvel, zuidelijker gelegen een belangrijke archeologische vindplaats is, beter bekend als “woonplaats ten noorden van de Spaansesteeg”.
Archeologische opgravingen in dit gebied hebben het bewijs geleverd dat hier in het verre verleden, omstreeks 1500 jaren voor Christus, een eerste kleine nederzetting van enkele hutten heeft gestaan. Op de noordelijke zandplaat die hoger gelegen is en groter van formaat ontstaat later een omvangrijkere nederzetting, beter bekent als het dorpje Haren.

Door de eeuwen heen heeft Haren diverse bewonersgroepen gehad. Het noordelijke deel (de strook Middenweg – Groote Woordstraat) van Haren is het eerst bewoond. De Kelten die over Europa uitzwermden, leefden ook in Haren. Hun levensonderhoud bestaat hoofdzakelijk uit de jacht en landbouw. Ten zuiden van Haren heeft men in de dicht geraakte rivierbedding van de oude maas (de maas stroomde in de prehistorie zuidelijk onder Haren heen) vele voorwerpen gevonden uit de zogenaamde “La Tene C” tijd. Voorwerpen als aardewerk, resten van een glazen armband, een mantelspeld en een gedeelte van een mensenschedel. Na de Keltische periode komen de Germanen en de Bataven. De Bataven brengen hun eigen taal en zeden mee en zij geven de nederzetting de naam “Hare” mee, verwijzend naar de zanderige heuvelrug (zandplaat van Pleistoceen zand). Door de Bataven worden de woerden aangelegd (Groote Woord en de Kleine Woord). Woerden zijn kunstmatig aangelegde verhogingen ter beveiliging tegen het wassende water. Op deze woerden worden de  huizen en boerderijen in vrije plaatsing gebouwd in een ringvorm. Het vee graast binnen de ring en de boerderijen in de ring beschermde het binnenste ringdeel tegen rovers en gevaarlijk wild.

'S' - dorp

Langzamerhand ontstaat rond de 2^e eeuw een dorpsstructuur zoals wij die heden ten dagen nog steeds kennen. In de vorm van een “S” liggen de Groote Woerd (Woord) en de Kleine Woerd (omgeving Middenweg – Laagstraat) tegen elkaar aan. Zo is Haren een dorp, gebouwd in de zogenaamde es -structuur. De Groote Woerd wordt door de Bataven gezien als een heilige plaats, een plek waar men aan de goden offers kan brengen, een plek waar men de doden kan begraven. Omstreeks de 11^e eeuw komt op deze plek een tufstenen kerkje te staan, uitgevoerd in de Romaanse stijl. De Heilige Lambertus en zijn volgelingen hebben in Haren en omgeving het christendom gepredikt. Al vroeg in haar bestaan heeft Haren een houten kerkje, gebouwd op de grond (vroeger de heiligenplaats van de Germanen) van de Graven van Teisterband. Omstreeks de 3^e eeuw is de Maas een natuurlijke noordelijkere route gaan volgen en op een droog gevallen stuk grond ten zuiden van Haren is door een Frankische edelman uit het graafschap Teisterbant een hofstad (grote boerderij) gebouwd. Eeuwen later zal hier een klooster herrijzen. Bij een erfdeling in 1050 ontvangen de heren van Cuyk naast hun heerlijkheidrechten (cijns, tiend en juridische rechten) ook grote percelen landbouw -en weidegronden die in Haren gelegen zijn.  Hierbij behoort ook de hofstad, een bestuurscentrum van een dorp, dat later bekendheid krijgt als de 'Cuijkse Hofstad'.  Het hoofd van de hofstad, Egeno, de leenman (vazal)  van Haren, is in dienst van de heer van Cuyk. Hij is belast met talrijke verantwoordelijke functies. Omstreeks 1191 is Egeno van Haren getuige in een belangrijke zaak. De bijbehorende oorkonde van deze getuigenis is tot op heden de oudste vermelding op schrift van het bestaan van het dorp “Haren”. Eind 13^e eeuw (1280) maakt de Hertog van Brabant met de Heer van Megen een grensscheiding tussen het kwartier van Maasland en het Graafschap Megen. Haren komt dan binnen de nieuwe landsgrenzen van Megen te liggen. In 1280 wordt voor het eerst een begin gemaakt met de bedijking rondom Haren. Men hoopt zo de wateroverlast naar eigen hand te kunnen zetten. De meest bekende dijk, de “Groenen Dijk” is heden ten dage (in delen weliswaar) nog steeds aanwezig. Hertog Jan I van Brabant geeft in 1286 aan de inwoners van de vrijheid Oss enkele gemeente gronden uit, aan de inwoners van Haren heeft hij toen 36 bunder land toegewezen.  Vanaf 1293 wordt de parochie Haren bediend door priesters van de kapittelkerk van het H. Kruis uit Luik. In 1426 gaat de bediening van de parochie over op de Duitse Orde.  Aan het einde van de 13^e eeuw wordt in Brabant een begin gemaakt met de bedijking en ontginning van de maas en de omliggende uiterwaarden. In het jaar 1361 komt de Heer van Megen in het bezit van het goed, te Haren gelegen, dat eeuwen lang eigendom is geweest van de Heren van Cuyk. De Heer van Megen verleent in 1408 aan de inwoners van Haren enkele speciale voorrechten, de zogenaamde dorpskeuren. In 1435 wordt een woningtelling gehouden. In Haren staan dan 36 huizen met ongeveer 200 inwoners. Al vanaf begin af aan heeft Haren veel te lijden gehad onder wateroverlast van de Maas. Voor het afvoeren van overtollig water werd ten zuiden/zuidwesten van Haren gebruik gemaakt van de oude rivier bedding van de Maas uit het prehistorische tijdvak. Deze ging dienst doen als afvoer wetering, de huidige Hertogswetering. Door het ontginnen van de gronden rondom Haren zijn vele bomen in het bosrijke gebied gekapt, met als gevolg dat het water niet meer door de bomen werd opgenomen en men te maken kreeg met abnormale hoge waterstanden.  Al was bij de eerste bedijking (1280) de bekende Groenendijk aangelegd, toch bracht het niet de verwachte oplossing, zeker niet voor de inwoners uit het Land van Ravenstein. Als de watersnood in Ravenstein te hoog was werd de Groenendijk doorgestoken, met als gevolg dat het Land van Megen geheel onderstroomde. Na de aanleg van de Beerse overlaat (1472) komt elke winter dit gedeelte van Brabant diep onder water te staan. Als extra beveiliging voor de inwoners van Haren plaatste men om het hele dorp een hoge zanddam. Deze dam moest als laatste redmiddel het water buiten het dorp zien te houden.  Een oude parochiekroniek van 1725 verhaald hier veel over, maar door onvoorzichtigheid bij verhuizingen van het parochiearchief in de jaren zeventig is dit kostbaar particuliere handschrift van de toenmalige pastoor Rinckens, jammer genoeg, voor altijd verloren gegaan. Als beloning voor bewezen diensten die Udo Talhout gedaan had voor Jan Dicbier, Heer van Megen, verkrijgt hij in 1442 de in Haren gelegen boerderij " De Cuykse Hofstad."  De familie Talhout was zeer vroom en door Udo is in de kerk van Haren een beneficiën gesticht van het H. Kruis. Ook wilde zij hun boerderij bestemmen voor een vrouwenklooster. In 1500 waren de dochters Talhout die hier het eerste kloosterleven aanvaardden en de orde had een zeer voorspoedige groei.

Oorlogsgeweld

Ook hebben de inwoners van Haren in de afgelopen eeuwen te maken gehad met oorlogsgeweld. De oorlog die vele jaren heeft plaats gevonden en na een rust periode weer oplaaide was de oorlog tussen Brabant en Gelderland. Daar Haren vlak bij de grens gelegen was van Brabant en Gelderland heeft het dorp vaak te lijden gehad van door trekkende krijgslieden, met al de gevolgen van dien.  Uiteindelijk komt er in 1543 vrede, maar de vrede is van korte duur, de 80 jarige oorlog deed harder van zich horen. In het zustersklooster te Haren wordt in 1573 een bezetting gelegd van Spaanse troepen, zij gebruiken klooster Bethlehem als voorpost.  Ook de kerk wordt door deze barbaren ontheiligd door er troepen soldaten er in te legeren. In 1581 komt het hele gebied door oorlogsgeweld onder water te staan.  Omstreeks deze tijd zijn ook de zusters van klooster Bethlehem hun woonplaats ontvlucht. Na deze onrustige tijd neemt men in overweging, om enige plaatsen in het kwartier van het Maasland, te gaan versterken.  Begin 1600 is de toestand in Haren zeer slecht geworden. De maasdijk wordt in opdracht van prins Maurits op vele plaatsen doorgestoken en weer komt de gehele streek diep onder water te staan, de arme bevolking van Haren en omgeving vergaat van de armoede en honger, vele sterven aan de pest ….. het zijn zeer treurige tijden. Tijdens het 12 jarige bestand wordt op 22 juni 1613 de kerk van Haren opnieuw gewijd door de bisschop van Den Bosch. In een oud parochie­memoriaal verklaart de pastoor van Haren, dat in 1617 de parochie ongeveer 175 inwoners telt. In 1636 wordt Haren getroffen door een pestepidemie. De in 1645 geplaatste nieuwe kerkklok in de toren roept heden ten dage nog steeds de gelovigen van Haren naar de kerk.Het eenvoudige dorpskerkje bepaalt al eeuwen lang het dorpsbeeld en is het middelpunt van de verspreid liggende boerderijen en enkele winkeltjes. De plaatselijke, agrarische, bevolking leeft zeer eenvoudig en houdt zich streng aan de geboden en regels van de katholieke kerk en aan de wetten van de overheid.  In Haren zoekt men tevergeefs naar stijlvolle herenhuizen en villa's, of naar een opvallend oud bouwwerk of grote boerderij. Wat er gebouwd is, zijn eenvoudige boerenwoningen, die slechts aan de minimale bewoningseisen voldoen.  Het boerenbedrijf gaat over van vader op zoon, vaak generaties achter elkaar. Deze mensen geven al hun kracht en liefde aan hun gezin en bedrijf en gezamenlijk hebben de inwoners gewerkt aan een betere toe­komst voor hun dorp. Zij die de kans krijgen om zich te ontwikkelen, behoorden meestal tot de gegoede en vooraanstaande families. Zij hebben vaak zitting in dorps‑ of kerkbestuur. Gezamenlijk hebben zij, onder toezicht van de graaf, drossaard en pastoor, belangrijke beslissingen moeten nemen, waarvan pas achteraf zal blijken of deze wel of niet juist zijn geweest. Iedereen tracht op zijn manier het beste te doen in het belang van het dorp en haar gemeenschap. Vele jongeren hebben voorheen hun geboortedorp verlaten om elders een beter bestaan op te bouwen, en misschien zijn zij beter geslaagd dan zij die zijn gebleven.

Grote veranderingen
In de twintigste eeuw ondergaat het dorp Haren grote veranderingen. Ook Haren deelt mee in de armoede van de wereldcrisis. Een dorp waarin haar bewoners hoofdzakelijk leeven van de landbouw wordt jaarlijks getroffen door de gevolgen van de overstroming van de Beerse overlaat.  Begin 1900 komt er vanuit Megen een postwagendienst die tweemaal per dag door Haren komt voor de rit naar Oss. Rond 1920 krijgen de wegen in en rond Haren een forse opknapbeurt en wordt er gewerkt aan een dam rondom Haren om haar inwoners te beschermen tegen de Beerse overlaat. Begin jaren twintig komt ook het elektrische licht en wordt de postwagen vervangen door een heuse autobus en in 1927 krijgt Haren een stoommaalderij aan de Lietingstraat. De winter van 1928/29 is lang en koud. De maas vriest dicht en voor de plaatselijke bevolking, waaronder ambachtslieden en winkeliers, maar vooral de boeren is het een bar slechte tijd. In 1935 krijgt transportbedrijf Bergers als eerste in Haren een privé telefoonaansluiting. In de jaren 37/38 zijn er door de aannemers Hol en Arts opvallend veel huizen gebouwd. De onrustige oorlogsdreiging in 1939 noodzaakt tot een inkwartiering van vele Nederlandse militairen. Haren huisvest dan een groot aantal extra inwoners hetgeen niet alleen gunstig is voor de middenstand maar ook voor het verenigingsleven. De tweede wereldoorlog die op 10 mei 1940 in alle hevigheid losbarst, heeft voor Haren en haar inwoners niet al te veel ellende gebracht, doch de militairen die in Haren gelegerd zijn geweest zijn grotendeels op de Grebbenberg bij Rhenen gesneuveld. In de oorlog heeft Haren niet veel meer te verduren gehad dan enkele razzia’s door de Duitse bezetter. Tijdens de bevrijding in 1944 krijgt Haren verschillende geallieerde legereenheden binnen haar grenzen. Weer is de middenstand van de partij. In het laatste oorlogsjaar krijgt Haren het drievoudige inwonersaantal te verwerken in de vorm van militairen en evacués.

In de tweede helft van de twintigste eeuw komen pas de echte grote veranderingen in het dorp. Begin jaren ’50 wordt een begin gemaakt met een hele rij woonhuizen aan de Lietingstraat. Haren krijgt haar eerste echte wijk. In ’56 wordt een kleuterschool en de nieuwe basisschool St. Lambertus gebouwd. Eind jaren ’50 wordt Haren op een brutale wijze doormidden gesneden door de aanleg van een provinciale weg. De ruilverkaveling is begonnen, wielen worden gedempt, heggen en struiken verdwijnen uit het landschap, alles wordt vlak, Haren gaat echt veranderen! In 1963 gaat het bovengrondse elektriciteitsnetwerk verdwijnen. Het maakt plaats voor een kabelnetwerk in de grond, het dorp krijgt daaropvolgend een moderne straatverlichting. Aan de Ravensteinsedijk herrijst in 1965 een enorme betonnen zuil die later dienst gaat doen als zendmast voor de telefonie van de P.T.T. In dat zelfde jaar besluiten de slotzusters van klooster Bethlehem, Haren definitief te verlaten. De N.V. Hartogsfabrieken in Oss neemt het klooster over en gebruikt deze als onderkomen voor haar Spaanse gastarbeiders. Weer zijn er Spanjaarden in Haren, deze keer gelukkig vredelievend! De gastarbeiders brengen het dorp op een andere manier tot leven.

De Dorpenweg

De (Provinciale)Dorpenweg brengt meer en meer verkeer in en rondom Haren. Helaas heeft dit  door de jaren heen een aantal verkeersslachtoffers gebracht. De Harense Smid vaart wel bij de komst van aardgas in 1968. Door het aanleggen van de gasinstallaties in de huizen kan het bedrijf een enorme groeispurt maken, die later blijkt, zéér belangrijk voor de explosieve ontwikkeling van het bedrijf. Met kerstmis 1969 branden in vele huizen de haarden al op aardgas. Het kolentijdperk is dan verleden tijd!
In 1969 beginnen de reconstructieplannen van de Laagstraat, Haren krijgt haar tweede woonwijk. Door de nieuwbouw en door de gastarbeiders bloeit de middenstand op. Toch is deze niet blijvend en rond de zeventigerjaren is dat duidelijk merkbaar. Door de economische omstandigheden is alles in een stroomversnelling gaan veranderen. Haren kan niet langer meer een agrarisch dorp op zich blijven. De Harense Smid is een grote werkgever voor vele inwoners van het dorp. Velen van de jonge mensen nemen het ouderlijk (agrarisch)bedrijf niet meer over en gaan werken buiten Haren. In 1975 wordt Haren aangesloten op een rioleringsnetwerk en begin jaren 80 wordt het dorp aangesloten bij een  B.B.A. -busverbinding.  Door schaalvergroting en toename van de wetgevingen rondom het uitoefenen van het agrarische vak, moeten de vele kleine agrarische bedrijven in de jaren 70/80 hun deuren sluiten. Ook de plaatselijke middenstand krijgt met deze afkalving te maken. Supermarkten en SRV zijn nieuwe mogelijkheden. Het bezit van een eigen auto (mogelijkheid tot winkelen buiten het dorp), doet menig middenstander in de problemen brengen. Ondanks het feit dat Haren gaat uitbreiden met de wijken Kloosterhof, ’t Heufke en de Heymit kan de middenstand uiteindelijk niet overleven. Een rijdende winkel gelijkend op de vroegere SRV voorziet het dorp momenteel nog van levensmiddelen. Van alle ambachtelijke bedrijfjes en middenstand die Haren de afgelopen 100 jaar rijk is geweest is niets anders meer over dan een tweetal cafe’s en een snackbar. De Harense Smid is als enige overgebleven met een lange staat van dienst in de middenstand sector. Momenteel zijn nog maar een paar bedrijven actief in de agrarische sector.
Het traditionele beeld van een typisch Brabants dorp met zijn kerkpaadjes, rulle zandwegen langs korenvelden, die leiden naar het hart van het dorp is niet meer. Evenals rieten daken, oude boerderijen, de vlierbes en de meidoornheggen ….. ze zijn allen verdwenen. Onze voorouders hebben alle ontwikkelingen meegemaakt in het tijdperk tussen toen en nu! Karrensporen zien we niet meer, bochtige zandpaden zijn asfaltwegen geworden en provinciale wegen trekken rechte lijnen door de velden. Ook Haren ontkomt niet aan de veranderingen, we moeten meeontwikkelen in een moderne tijd.

In de beginjaren van de 21^e eeuw kan men zeggen dat Haren één grote wijk is in het buiten gebied van de gemeente Oss. Haren kent een grote saamhorigheid en heeft een gezond verenigingsleven. De jaarlijkse “alles is anders markt”, een initiatief van de plaatselijke jeugdvereniging, brengt telkens weer de Harenaar bij elkaar.  Door het ontstaan van natuurgebied ” de Groenendijk” geeft men de natuur de kans om het dorp enigszins weer de oude natuurlijke uitstraling te geven. De oude Maas wordt weer in ere hersteld en het niet meer gebruikte akker –en grasland wordt teruggegeven aan de natuur. Flora en fauna zal door de loop der jaren weer toenemen, hetgeen vele bezoekers naar Haren en omgeving zal trekken. De oude maasarm wordt weer een trekpleister. Haren, ooit een agrarisch dorp, zal in de toekomst meer en meer uitgroeien tot één grote woonkern. Door de saamhorigheid en de wilskracht van de inwoners kan Haren als dorp met al haar karakteristieke eigenschappen in de toekomst zeer zeker bestaansrecht houden.

Grote veranderingen

In 2015 komt er een verandering die voor Haren grote invloed heeft. De sinds de jaren 60 in Haren aanwezige 'Harense Smid' als bruin- en witgoedketel met een landelijke dekking komt na ruim 50 jaar een einde. Het bedrijf is slachtoffer geworden van de crisis in Nederland die is ingezet in 2008. Ook aankopen via internet heeft klanten een nieuw koopgedrag gegeven wat 'De Harense Smid' mede fataal geworden.
Toch is Haren er uiteindelijk beter van geworden met de nieuwe herbestemming van het terrein waarop de Harense Smid gevestigd was. Een BCC, een lifestyle winkel en een ALDI winkel hebben het geheel weer aantrekkelijk weten te maken voor de inwoners van Haren en omgeving.